หัวข้อความรู้

ปุ๋ยพืชสด


ปุ๋ยพืชสดคือปุ๋ยที่ได้จากไถกลบพืชลงดินในขณะที่ยังสดอยู่ เพื่อเพิ่มธาตุอาหารและอินทรียวัตถุให้แก่พื้นที่ หนึ่งในวิธีที่นิยมใช้ในเกษตรอินทรีย์ คือการปลูกปุ๋ยพืชสดหมุนเวียนกับพืชหลักเพื่อบำรุงดินประมาณ 1 รอบต่อปี ปุ๋ยพืชสดที่นิยมปลูกที่สุดจะเป็นพืชตระกูลถั่วเช่น ปอเทือง โสน ถั่วพร้า ถั่วพุ่ม เนื่องจากขี้นได้ง่ายและเติบโตได้ดี มีปมรากมากมาย ซึ่งเป็นที่อาศัยของเชื้อโรโซเบียมที่สามารถตรึงไนโตรเจนจากอากาศได้

พืชที่มักนำมาใช้เป็นปุ๋ยพืชสด สามารถแบ่งได้เป็นสามชนิดหลักดังต่อไปนี้

พืชตระกูลถั่ว

เป็นพืชที่นิยมที่สุดในการใช้เป็นปุ๋ยพืชสด เนื่องจากมีการเจริญเติบโตรวดเร็ว และที่รากมีปมเป็นที่อยู่ของเชื้อแบคทีเรียไรโซเบียม ช่วยตรึงไนโตรเจนจากอากาศ โดยสามารถแบ่งเป็นหมวดหมู่ได้ดังนี้

  • พืชตระกูลถั่วที่ไถกลบแล้วย่อยสลายให้ธาตุอาหารได้เร็ว เช่น ปอเทือง โสนอัฟริกัน โสนอินเดีย โสนจีนแดง โสนไต้หวัน โสนคางคก ถั่วพร้า สามารถปลูกพืชหลักตามได้หลังจากไถกลบ 15-30 วัน
  • พืชตระกูลถั่วที่ปลูกเป็นพืชเศรษฐกิจ เมล็ดและฝักใช้เป็นอาหารของคนและสัตว์ เช่น ถั่วเขียว ถั่วพุ่ม ถั่วแปบ ถั่วแระ ถั่วแป๊ะยี ถั่วพลู ถั่วเหลือง ถั่วแขก ถั่วแดง หลังจากเก็บเกี่ยวผลผลิตแล้ว จึงไถกลบลงดิน ถั่วกลุ่มนี้มักไม่นิยมปลูกเป็นปุ๋ยพืชสดโดยตรง
  • พืชตระกูลถั่วที่ปลูกเพื่อคลุมดินและปราบวัชพืชบางชนิด นิยมปลูกในสวนไม้ผล นอกจากนี้ เมื่อต้น เถา หรือใบร่วงหล่น จะถูกย่อยสลายเป็นปุ๋ยพืชสดบำรุงดิน เช่น ถั่วลาย ถั่วเสี้ยนป่า ไมยราบไร้หนาม ถั่วสไตโล ถั่วคาโลโปโกเนียม ถั่วคุดซู ถั่วฮามาต้า ถั่วอัญชัน
  • พืชตระกูลถั่วที่เป็นไม้ยืนต้น สามารถปลูกเป็นแนวป้องกันลม และเป็นแนวอนุรักษ์ดินและน้ำ ใบและกิ่งอ่อนสามารถสับกลบลงดินเป็นปุ๋ยพืชสดได้ เช่น กระถินยักษ์ ถั่วมะแฮะ แคฝรั่ง ครามป่า ขี้เหล็ก กระถินธรรมดา

พืชตระกูลหญ้า

มักปลูกเพื่อใช้เลี้ยงสัตว์ แต่ก็สามารถปลูกแล้วไถกลบเป็นปุ๋ยพืชสดได้ ส่วนใหญ่จะเป็นการเพิ่มอินทรีย์วัตถุลงในดินมากกว่าการเพิ่มธาตุอาหารให้แก่ดิน โดยย่อยสลายช้าและมีปริมาณธาตุอาหารต่างๆ น้อยกว่าพืชตระกูลถั่ว เช่น หญ้ามาเฮีย หญ้ารูซี่ หญ้าสตาร์ รวมถึงไผ่ชนิดต่างๆ

พืชน้ำ

เช่น ผักตบชวา จอก แหนแดง

การเลือกชนิดพันธุ์ของปุ๋ยพืชสดตระกูลถั่ว ควรเลือกตามสภาพพื้นที่และช่วงเวลาที่ลงตัวของแต่ละไร่ โดยทั่วไปแล้ว สามารถแบ่งพืชตามสภาพพื้นที่เป็นสามกรณีดังนี้

  • พืชพื้นที่ลุ่ม คือพืชที่ปลูกและเจริญเติบโตได้ในสภาพดินที่มีการระบายน้ำไม่ดีนัก สามารถเจริญเติบโตได้ในสภาพน้ำขัง เช่น โสนอัฟริกัน โสนอินเดีย โสนจีนแดง โสนคางคก โสนไต้หวัน
  • พืชพื้นที่ดอน คือพืชที่ปลูกและเจริญเติบโตได้ในสภาพดินที่มีการระบายน้ำได้ดี ไม่มีน้ำขังหรือน้ำท่วมไม่ถึง หากอยู่ในสภาพน้ำขังจะเน่าตายได้ เช่น ปอเทือง ถั่วพร้า ถั่วพุ่ม ถั่วแป๊ะยี ถั่วแปบ ถั่วดำ และหญ้าต่างๆ
  • พืชพื้นที่สูง ส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ลาดชัน เชิงหรือชายเขา ใช้วิธีตัดกิ่งใบกลบลงดิน เช่น ถั่วมะแฮะ กระถิน ขี้เหล็ก แค ครามป่า

ทั้งนี้นอกจากการเลือกพันธุ์ให้เหมาะสมกับพื้นที่นั้นๆ การเลือกฤดูกาลที่เหมาะสมก็มีส่วนสำคัญที่จะช่วยให้ได้รับประโยชน์สูงสุดจากปุ๋ยพืชสดชนิดนั้นๆ ตารางข้างล่าง จาก ประชา นาคะประเวศ และคณะ กรมพัฒนาที่ดิน ได้สรุปข้อมูลไว้เป็นอย่างดี เพื่อช่วยในการเลือกปุ๋ยพืชสดให้เหมาะสมกับแต่ละพื้นที่และฤดูกาลปลูก


ตารางแสดงข้อมูลการปลูกปุ๋ยพืชสดบางชนิด

ชนิดพืช ลักษณะของพื้นที่ ฤดูกาลปลูก ปริมาณเมล็ดพันธุ์ที่ใช้
(กก./ไร่)
วัน
ออกดอก
วัน
ไถกลบ
เพื่อไถกลบ เพื่อเก็บเมล็ด เพื่อไถกลบ เพื่อเก็บเมล็ด
ปอเทือง ชอบที่ดอน มีการระบายน้ำดี ก่อนหรือต้นฤดูฝน กลางหรือปลายฤดูฝน 5 2 50 45-50
โสน
จีนแดง
ที่ดอนและที่ลุ่ม มีปริมาณดินเหนียวสูง ทนเค็ม ก่อนฤดูฝน 2-3 เดือน กลางหรือปลายฤดูฝน 5 2 36 60
โสน
อินเดีย
ชอบดินเหนียว ทนเค็ม ก่อนฤดูฝน ต้นหรือกลางฤดูฝน 5 2 90  
โสน
อัฟริกัน
ที่ดอนและที่ลุ่ม ทนเค็ม ก่อนฤดูฝน ต้นหรือกลางฤดูฝน 5 2 45 45
โสน
คางคก
ที่ลุ่มน้ำขัง ชอบดินเหนียว ทนเค็ม ต้นฤดูฝน กลางหรือปลายฤดูฝน 8 3 45 45
ถั่วพุ่ม ที่ดอน ทนแล้ง ก่อนฤดูฝน ปลายฤดูฝน 8 5 45 40
ถั่วพร้า ชอบดินเหนียวและดินกรด ทนแล้ง ก่อนฤดูฝน ต้นฤดูฝน ต้นหรือกลางฤดูฝน 10 5 45-50 64
ถั่วแปบ ที่ดอน ทนแล้ง ก่อนหรือกลางฤดูฝน กลางหรือปลายฤดูฝน 5 3 70 60
ถั่วแระ ชอบดินทราย ทนแล้ง ต้นฤดูฝน ต้นหรือกลางฤดูฝน 6 2 80 60-70
ถั่วเขียว ชอบที่ดอน ทนแล้ง ก่อนฤดูฝน ต้นและปลายฤดูฝน 7 4 34-60 40
ถั่วเหลือง ชอบดินร่วนซุย ระบายน้ำดี ทนแล้ง ก่อนฤดูฝน กลางหรือปลายฤดูฝน 10 6 37 40
ถั่ว
คาโลโปโกเนียม
ชอบขี้นที่แฉะ พืชคลุมดิน ต้นฤดูฝน ต้นฤดูฝน 3 1 90 60
ถั่ว
ฮามาต้า
ชอบดินร่วนปนทราย ไม่ทนแล้ง พืชคลุมดินและอาหารสัตว์ ต้นฤดูฝน ต้นฤดูฝน 4 2 50-60 60
ถั่วคุดซู ชอบดินเหนียว ทนแล้ง พืชคลุมดิน ต้นฤดูฝน ต้นฤดูฝน 3 2 150 90
ถั่วลาย ชอบดินทุกประเภท ทนแล้ง พืชคลุมดิน ต้นฤดูฝน ต้นฤดูฝน 3 1 120 90
ไมยราบ
ไร้หนาม
ชอบดินทุกประเภท เขตร้อน ต้นฤดูฝน ต้นฤดูฝน 3 1 90 60

ตารางแสดงปริมาณน้ำหนักสดและน้ำหนักแห้งของปุ๋ยพืชสดบางชนิดในระยะออกดอก และเปอร์เซ็นต์ธาตุอาหารหลักในปุ๋ยพืชสด

ชนิดพืช น้ำหนักสด
(ตัน/ไร่)
น้ำหนักแห้ง
(ตัน/ไร่)
%N %P2O5 %K2O %ความชื้น
ปอเทือง 5.0 0.99 1.98 0.40 2.14 81.55
โสนจีนแดง 6.0 1.20 2.25 0.34 2.34 80.00
โสนอินเดีย 5.0 0.92 2.55 0.35 3.63 81.70
โสนอัฟริกัน 2.7 0.64 2.05 0.34 2.06 76.65
ถั่วพุ่ม 4.0 0.49 2.92 0.45 4.00 87.53
ถั่วพร้า 4.7 1.03 3.04 0.37 3.12 78.08
ถั่วแระ 7.0 1.71 1.92 0.05 0.90 75.54
ถั่วเขียว 4.0 0.69 0.39 0.43 4.16 82.80
ถั่วเหลือง 3.0 0.58 2.71 0.56 2.47 80.80
ถั่วคาโลโปโกเนียม 1.0 0.29 1.11 0.03 0.82 71.20
ถั่วฮามาต้า 2.2 0.40 1.06 0.02 0.97 82.00
ถั่วคุดซู 5.3 1.34 1.94 0.16 1.49 74.74
ถั่วลาย 3.7 1.09 1.60 0.04 1.32 70.45
ไมยราบไร้หนาม 4.0 1.18 1.04 0.04 1.03 70.50

ที่มา: ประชา นาคะประเวศ และคณะ กรมพัฒนาที่ดิน

ตารางแสดงอายุการไถกลบ น้ำหนักสดของพืช อัตราส่วน C:N ของพืช และปริมาณธาตุอาหารบางชนิด

ชนิดพืช อายุการไถกลบ (วัน) น้ำหนักสด
(ตัน/ไร่)
อัตราส่วน C:N ปริมาณธาตุอาหาร (%)
N P K Ca Mg
ปอเทือง 45-50 1.5-3.0  19.96 2.76 0.22 2.40 1.53 2.04
โสนจีนแดง 45-60 1.0-2.0 18.93 2.85 0.43 2.10 0.79 1.83
โสนอินเดีย 60-70 1.5-3.0 17.83 2.85 0.46 2.83 1.96 2.14
โสนอัฟริกัน 45-60 2.0-3.0 18.30 2.87 0.42 2.06 0.82 1.74
ถั่วพุ่มดำ 40-45 1.0-3.0 19.51 2.68 0.39 2.48 - -
ถั่วพร้า 45-60 1.5-3.0 21.11 2.72 0.54 2.14 1.19 1.56
ถั่วมะแฮะ 45 2.0-4.0 27.33 2.34 0.25 1.11 1.45 1.92
ถั่วเหลือง 40-45 1.5-2.0 20.45 1.79 0.51 1.32 2.03 1.36
ถั่วฮามาต้า 60 1.0-2.0 24.57 2.47 0.17 1.29 1.04 1.16

ความชื้นโดยเฉลี่ยของปุ๋ยพืชสด 70-80%

ที่มา: ประชา นาคะประเวศ และคณะ, 2545 : 123

โดยเมล็ดพันธุ์ของปุ๋ยพืชสดบางชนิดเช่น ปอเทือง สามารถขอรับได้จากกรมพัฒนาที่ดินของพื้นที่นั้นๆ

เพื่อประสิทธิภาพสูงสุดในการใช้พืชตระกูลถั่วเป็นปุ๋ยพืชสด ควรมีการคลุกเมล็ดพันธุ์กับปุ๋ยชีวภาพไรโซเบียมก่อนนำลงปลูก ซึ่งโดยทั่วไปจะคลุกโดยใช้น้ำมันพืชเป็นตัวจับผิว ข้อสำคัญคือต้องเลือกชนิดของไรโซเบียมให้ตรงกับพืชตระกูลถั่วชนิดนั้นๆ

สำหรับปุ๋ยชีวภาพไรโซเบียม สามารถสั่งซื้อได้ที่กลุ่มงานวิจัยจุลินทรีย์ดิน กรมวิชาการเกษตร โทร.02-579-7522-3 ควรมีการสั่งซื้อล่วงหน้า โดยแจ้งพันธุ์พืชและปริมาณเมล็ดพันธุ์ที่ต้องการใช้

ชนิดของพืชตระกูลถั่วที่ทางกรมวิชาการเกษตรมีเชื้อโรโซเบียมให้บริการ มีดังนี้

พืชเศรษฐกิจ ถั่วเหลือง ถั่วเขียว ถั่วลิสง ถั่วเหลืองฝักสด
พืชผัก ถั่วฝักยาว ถั่วแดงหลวง ถั่วดำ ถั่วลันเตา ถั่วพู ถั่วหรั่ง ถั่วแปบ ถั่วปากอ้า ถั่วหวาน
พืชบำรุงดิน ถั่วพร้า ถั่วพุ่ม ถั่วลิสงเถา เพอราเลีย ถั่วเซนโตรซิมา ถั่วซีราโตร ถั่วมะแฮะ ถั่วพุ่มดำ ถั่วอัลฟาฟ่า ถั่วคาโลโปโกเนียม ไมยราบไร้หนาม โสน ปอเทือง
พืชอาหารสัตว์ ถั่วฮามาต้า อัลฟาฟ่า ถั่วเซนโตรซีมา ถั่ววินคาเซีย ถั่วคาลวาเคต ไมยรา
พืชยืนต้น กระถินเทพา กระถินณรงค์ กระถินยักษ์ ประดู่ ไม้แดง ไม้สาธร ชิงชัน พยุง แคบ้าน แคฝรั่ง จามจุรี พฤกษ์ ทองหลาง